طبق گزارش‌های جامع سازمان حفاظت محیط‌زیست، بحران‌های زیست‌محیطی در ایران به مرحله‌ای رسیده که حیات اقتصادی، اجتماعی و طبیعی کشور را با تهدید جدی مواجه کرده است. کاهش ۳۰ درصدی بارندگی طی سه دهه، مصرف ۹۰ درصدی منابع آب تجدیدپذیر، آلودگی شدید هوا و تخریب گسترده جنگل‌ها و مرتع‌ها تنها بخشی از این زنجیره بحران‌هاست.
پیش‌زمینه بحران‌ها
ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خشک و نیمه‌خشک همواره در معرض محدودیت منابع طبیعی بوده است، اما شرایط کنونی حاصل سال‌ها مدیریت ناپایدار منابع، سیاست‌گذاری ناهماهنگ و کم‌اهمیتی به هشدارهای علمی است. رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در یادداشتی تأکید کرده که «بی‌توجهی به صدای طبیعت، ریشه بسیاری از مشکلات امروز کشور است.»
مهم‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی ایران
۱. بحران آب و خشکسالی
- کاهش ۳۰ درصدی متوسط بارندگی کشور در ۳۰ سال گذشته.
- برداشت ۹۰ درصدی از منابع آب تجدیدپذیر؛ دست‌اندازی به ذخایر آبی نسل آینده.
- وجود بیش از ۷۰۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور.
- پیامد: کاهش شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و بروز پدیده فرونشست در ۳۸۰ شهر و ۹۰۰۰ روستا.
۲. فرونشست زمین
- از نظر علمی، نرخ فرونشست بالای ۴ میلی‌متر در سال «بحرانی» محسوب می‌شود؛ در برخی مناطق ایران به ۲۵ تا ۴۰ سانتی‌متر در سال رسیده است.
- تهدید زیرساخت‌های اساسی مانند خطوط راه‌آهن، جاده‌ها و لوله‌های انتقال انرژی.
۳. آلودگی هوا و گرد و غبار
- آمار وزارت بهداشت: سالانه بیش از ۴۰ هزار مرگ زودرس بر اثر آلودگی هوا.
- تداوم پدیده گردوغبار در غرب و جنوب، با منشأ داخلی (خشک‌شدن تالاب‌ها) و خارجی.
۴. تخریب جنگل‌ها و بیابان‌زایی
- کاهش پوشش جنگلی به کمتر از ۷ درصد مساحت کشور.
- بروز آتش‌سوزی‌های سالانه که هزاران هکتار جنگل و مرتع را نابود می‌کند.
۵. آلودگی خاک و پسماند
- تولید روزانه ۵۸ هزار تن پسماند و بازیافت کمتر از ۱۰ درصد آن.
- آلودگی خاک ناشی از مصرف بی‌رویه سموم شیمیایی و ضایعات صنعتی.
۶. نابودی تنوع زیستی
- انقراض یا تهدید جدی برای گونه‌های شاخصی چون یوزپلنگ آسیایی، گورخر ایرانی، تمساح پوزه‌کوتاه و ده‌ها گونه پرنده و آبزی.
- تخریب زیستگاه‌ها، شکار غیرمجاز و قاچاق حیات وحش از عوامل اصلی.
۷. آلودگی منابع آب سطحی
- آلودگی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها به دلیل ورود فاضلاب صنعتی و خانگی.
- تأمین نشدن حق‌آبه‌های زیست‌محیطی تالاب‌هایی مانند هورالعظیم، بختگان و میقان.
دیدگاه مسئولان و برنامه‌های در دست اجرا
به گفته رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست:
«تداوم وضعیت موجود ما را به سمت سناریوی بدبینانه سوق می‌دهد؛ جایی که ۴۰ درصد اراضی کشاورزی به بیابان تبدیل می‌شود و میلیون‌ها نفر مجبور به مهاجرت از مناطق خشک کشور خواهند شد.»
دولت چهاردهم برنامه‌هایی را آغاز کرده است:
- سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه خورشیدی.
- محدودیت صنایع آب‌بر در فلات مرکزی.
- تدوین برنامه ملی مدیریت پسماند و ترویج اقتصاد چرخشی.
- تقویت دیپلماسی محیط‌زیستی با کشورهای همسایه برای مقابله با گردوغبار.
- پیگیری تخصیص حق‌آبه تالاب‌ها.
تحلیل کارشناسان
متخصصان حوزه محیط‌زیست معتقدند صرفاً اقدامات دولتی کافی نیست و مشارکت مردم در کاهش مصرف آب، تفکیک پسماند، کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و حفاظت از منابع طبیعی، شرط اساسی عبور از بحران است.
از نظر اقتصادی، پیامدهای این بحران‌ها می‌تواند شامل:
- کاهش تولیدات کشاورزی و دامی.
- آسیب به زیرساخت‌ها و هزینه‌های سنگین بازسازی.
- تضعیف امنیت غذایی و افزایش قیمت‌ها.
- کاهش کیفیت زندگی و سلامت عمومی.
جمع‌بندی
ایران اکنون در نقطه‌ای حساس ایستاده است. حیات اقتصادی و زیستی سرزمین وابسته به تصمیمات سال‌های پیش‌روست؛ تصمیماتی که باید «سخت، جسورانه و ملی» باشند تا هشدارهای طبیعت به فاجعه بدل نشود.
انتهای پیام
