ایران طی دو دهه اخیر با یکی از جدیترین بحرانهای زیستمحیطی خود، یعنی فرونشست زمین مواجه شده است. این پدیده که اغلب به صورت آرام و تدریجی رخ میدهد، اما آثار مخرب آن بر زیرساختها، کشاورزی، منابع آبی و زندگی روزمره مردم بسیار سریع قابل مشاهده است.
بر اساس گزارشهای سازمان زمینشناسی و تحقیقات آب، چند عامل کلیدی موجب تشدید این بحران شدهاند:
برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی
مهمترین علت فرونشست زمین در ایران، کاهش سطح آبهای زیرزمینی به دلیل حفر چاههای عمیق و برداشت بیش از حد برای کشاورزی و صنعت است. در استانهایی چون اصفهان، کرمان، سمنان و فارس، دشتها با افت شدید سفرههای آب زیرزمینی مواجه شدهاند؛ این افت باعث خالی شدن فضاهای بین ذرات خاک و نشست تدریجی زمین میشود.
خشکسالیهای پیاپی و تغییرات اقلیمی
کاهش بارش سالانه و افزایش دمای هوا، فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد کرده است. گرمایش جهانی، میزان تبخیر را افزایش میدهد و چرخه بارندگی را مختل میکند، که نتیجه آن وابستگی بیشتر به منابع زیرزمینی و تشدید روند نشست است.
کشاورزی غیر اصولی و مصرف آب بیش از ظرفیت
استفاده از روشهای سنتی آبیاری، کاشت محصولات پرمصرف آبی در مناطق خشک، و عدم کنترل الگوی کشت، باعث افزایش نیاز به منابع آب و تخلیه سریع سفرهها شده است.
گسترش شهرنشینی و ساختوساز بیرویه
توسعه شهری بدون مطالعه ژئوتکنیکی و بارگذاری سنگین ساختمانها و زیرساختها بر زمینهای آسیبپذیر، فرونشست را تسریع میکند و خسارات جدی به شبکههای راه، خطوط مترو و لولهکشی وارد میسازد.
نبود مدیریت جامع منابع آب و خاک
فقدان برنامهریزی بلندمدت، ضعف اجرای قوانین مرتبط با حفر چاه و برداشت آب، و عدم سرمایهگذاری در فناوریهای نوین مدیریت آب، این بحران را به مرحله هشدار رسانده است.
طبق برآورد کارشناسان، نرخ فرونشست در برخی مناطق کشور به بیش از ۳۰ سانتیمتر در سال رسیده که بسیار بالاتر از آستانه بحرانی جهانی (۴ سانتیمتر) است. اگر روند کنونی ادامه یابد، پیامدهای آن شامل نابودی زمینهای کشاورزی، ترکهای گسترده در ساختمانها، آسیب به جادهها و پلها، و حتی جابهجایی جمعیت خواهد بود.
مسئولان محیطزیست و منابع آب کشور هشدار دادهاند که مقابله با این بحران نیازمند اقدامات فوری از جمله مدیریت تقاضای آب، اصلاح الگوی کشت، احیای سازههای نگهداری آب، و استفاده از فناوریهای نوین پایش زمین است.
